Jak rozpoznać ucznia z dysleksją?

Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu – dysleksja, dysortografia

i dysgrafia u uczniów klas IV-VI

Oprac. Katarzyna Błońska

W literaturze dotyczącej problemu trudności w pisaniu przyjmuje się, że uwarunkowania mogą być wielorakie. Wśród czynników powodujących te trudności
M. Bogdanowicz wymienia:

• minimalne uszkodzenia centralnego układu nerwowego z okresu ciąży i porodu
  o nieprawidłowym przebiegu lub uszkodzenia nabyte we wczesnym dzieciństwie, zwłaszcza w pierwszych miesiącach życia,
• dziedziczność,
• opóźnienia w dojrzewaniu centralnego układu nerwowego, w tym funkcji, które uczestniczą w nauce czytania i pisania,
• zaburzenia hormonalne w okresie rozwoju płodowego,
• zaburzenia integracji percepcyjno-motorycznej.

W zespole specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu wyróżnia się:

• dysleksję — specyficzne trudności w uczeniu się czytania, którym często towarzyszą trudności w opanowaniu poprawnej pisowni,
• dysortografię — specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni (w tym błędy ortograficzne),które współwystępują z trudnościami w czytaniu lub występują samodzielnie,
• dysgrafię — specyficzne trudności w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma,
• trudność w pisemnej komunikacji — specyficzne trudności wypowiadania się za pomocą pisma, np. tworzenia tekstu wypracowania.

Symptomy specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu:

Uczeń:

• niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych
• nie nadąża z zapisywaniem notatek, z pisaniem sprawdzianów
• z trudem wyodrębnia szczegóły w rysunkach, schematach, na mapie
• przekręca złożone wyrazy _ myli wyrazy zbliżone fonetycznie w języku obcym
• nie pamięta kolejności liter alfabetu
• z trudem zapamiętuje szereg słów, nazwy miesięcy, liczby wielocyfrowe, daty, terminy
• ma problemy z określeniem położenia przedmiotów względem siebie
• czyta z małą liczą błędów, lecz w wolnym tempie, sylabizuje, niedokładnie rozumie tekst lub czyta szybko, ale popełnia wiele błędów, domyśla się treści, niedokładnie rozumie tekst
• myli litery podobne
• popełnia błędy podczas przepisywania ze wzoru i ze słuchu
• popełnia błędy ortograficzne mimo znajomości zasad pisowni
• ma trudności z poprawnym zapisywaniem zmiękczeń i głosek nosowych
• pisze słowa bezsensowne
• ma trudności z napisaniem nawet krótkiego tekstu
• pisze niewyraźnie, nie przestrzega liniatury

Motoryka duża:

• uczeń wykazuje małą sprawność ruchową: słabo biega,
• ma trudności z wykonywaniem ćwiczeń równoważnych, z nauczeniem się jazdy na wrotkach, łyżwach, nartach,
• ma trudności z wykonywaniem ćwiczeń wymagających uczenia się sekwencji ruchowych na lekcjach wychowania fizycznego (układy gimnastyczne), kursie tańca (układy taneczne),
• niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych.

Motoryka mała i koordynacja wzrokowo-ruchowa:

• uczeń ma trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem, odbijaniem piłki,
• ma obniżoną sprawność ruchową – trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów podczas prac technicznych, sklejania modeli, brył (geometria), rysowania schematów, tabel, map (fizyka, geografia),
• pisze i rysuje w zwolnionym tempie, nie nadąża za klasą podczas pisania klasówek, zapisywania notatek,
• wykazuje słaby poziom graficzny pisma i rysunków – pismo niekaligraficzne, mało czytelne,
• szybko się męczy podczas pisania (zbyt silny nacisk, słaba kontrola napięcia mięśniowego),
• nieprawidłowo trzyma długopis w palcach, zbyt mocno go ściska oraz naciska na papier podczas pisania (ręka szybko się męczy),
• niechętnie rysuje.

Funkcje wzrokowe:

• uczeń ma trudności z wyróżnianiem elementów z całości i/lub z ich syntetyzowaniem w całość (np. podczas składania puzzli),
• wykazuje trudności z wyodrębnianiem szczegółów (na mapie, na schematach,
  w zapisie złożonych działań matematycznych).

Funkcje słuchowo-językowe:

• uczeń przekręca złożone wyrazy (dżenmentel) lub pary wyrazów (spuneryzmy: ponik kolny), używa sformułowań błędnych pod względem gramatycznym, ma trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych, zwłaszcza wyrażających stosunki przestrzenne (np. nad–pod, za–przed, wewnątrz, na zewnątrz),PRAWD Ź SIĘ-VI
• wykazuje trudności z różnicowaniem głosek podczas nauki języków obcych, myli wyrazy zbliżone fonetycznie,
• wykazuje trudności z dokonywaniem operacji (analizy, syntezy, eliminowania, dodawania, zastępowania, przestawiania) na cząstkach fonologicznych (sylabach, głoskach).

Pamięć fonologiczna, sekwencyjna:

• uczeń ma trudności z zapamiętywaniem sekwencji nazw, na przykład miesięcy, sekwencji czasowej (wczoraj – przedwczoraj – jutro – pojutrze),
• wykazuje trudności z zapamiętaniem wiersza, złożonego kilkuelementowego polecenia,
• ma trudności z szybkim wymienieniem serii nazw, na przykład wszystkich owoców, jakie zna, z powtarzaniem szeregu słów,
• nie pamięta kolejności liter w alfabecie,
• ma problemy z zapamiętywaniem trudniejszych nazw, terminów (ekosystem),
• wykazuje wolne tempo nazywania szeregu (sekwencji) prostych obrazków, liter, cyfr,
• z trudem powtarza z pamięci szeregi cyfr (złożone z pięciu – sześciu cyfr),
• ma trudności z liczeniem w pamięci prostych zadań, korzystaniem z tabliczki mnożenia.

Lateralizacja czynności ruchowych:

• uczeń ma nieustaloną lateralizację (obuoczność, utrzymująca się oburęczność z niewielką przewagą jednej ręki).

Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni:

• uczeń ma problemy z określeniem położenia trzech przedmiotów położonych względem siebie na prawo/na lewo.

Orientacja w czasie:

• uczeń z trudem zapamiętuje terminy i daty w życiu codziennym; na lekcji historii ma problemy z chronologią zdarzeń, datowaniem wydarzeń historycznych.

Symptomy dysleksji rozwojowej w nabywaniu umiejętności szkolnych:

Czytanie

• uczeń czyta z małą liczbą błędów, lecz w wolnym tempie, korzystając z prymitywnej techniki (sylabizowanie, a nawet głoskowanie trudnych wyrazów), niedokładnie rozumie tekst,
• uczeń czyta w bardzo szybkim tempie, lecz z wieloma błędami, wynikającymi z domyślania się treści na podstawie kontekstu, często niewłaściwie i niedokładnie rozumie przeczytany tekst,
• ma trudności z zapamiętaniem czytanego tekstu,
• przejawia niechęć do czytania dłuższych tekstów i grubych książek.

Pisanie:

• uczeń popełnia głównie błędy ortograficzne pomimo znajomości zasad pisowni (czasem jest to jedyny rodzaj trudności),
• ma trudności z pisaniem tekstu (nawet krótkich wypracowań),
• robi błędy gramatyczne,
• często popełnia błędy interpunkcyjne.

Niepoprawna pisownia związana z opóźnieniem rozwoju funkcji wzrokowych (spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej):

• uczeń popełnia błędy podczas przepisywania tekstów ze wzoru,
• ma trudności z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter lub liter o skomplikowanej strukturze (F, H, Ł, G),
• myli litery podobne pod względem kształtu (l-t-ł, m-n, u-y, o-a-e, a-ę, e-ę),
• myli litery identyczne, lecz inaczej położone w przestrzeni (p-b-d-g, m-w, n-u).

Niepoprawna pisownia związana z opóźnieniem rozwoju funkcji słuchowo-językowych (przede wszystkim spostrzegania słuchowego dźwięków mowy, również uwagi i pamięci fonologicznej), także aspektu morfologiczno-syntaktycznego:

• uczeń ma nasilone trudności w pisaniu ze słuchu (dyktanda),
• myli litery odpowiadające głoskom podobnym pod względem słuchowo-artykulacyjnym (z-s, w-f, d-t, k-g),
• ma trudności z zapisywaniem zmiękczeń, myli głosk i-j,
• ma trudności z zapisywaniem głosek nosowych ą-om, ę-en,
• często opuszcza, dodaje, przestawia, podwaja litery i sylaby,
• pisze wyrazy bezsensowne.

Trudności z opanowaniem poziomu graficznego pisma związane z opóźnieniem rozwoju ruchowego i koordynacji wzrokowo-ruchowej:

• nieprawidłowo trzyma narzędzie graficzne (ołówek, pióro),
• podczas pisania nadmierne ściska pióro oraz nieprawidłowo (nadmiernie lub zbyt słabo) naciska piórem na papier,
• pisze w wolnym tempie, szybko męczy mu się ręka,
• kreśli niekształtne litery, nieprawidłowo łączy litery,
• nie przestrzega liniatury,
• ma mało czytelne pismo.

Zjawiska związane z dynamiką zmian objawów

• Rozszerzanie się zakresu trudności na więcej przedmiotów szkolnych i różne obszary aktywności życiowej
• Nawarstwianie się zaburzeń – nakładanie się wtórnych zaburzeń emocjonalnych (obniżenie poczucia własnej wartości, niestabilność samooceny)
• Kompensowanie zaburzeń i redukcja niektórych trudności – dzięki zajęciom terapii pedagogicznej, z racji dojrzewania centralnego układu nerwowego oraz wspomagającej roli
• wysokiej sprawności intelektualnej
• Utrzymywanie się gotowości do nawrotu specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu – w sytuacji zaniechania pracy nad problemem, stresu egzaminacyjnego, zmęczenia, utraty
• kontaktu z mową ojczystą

Bibliografia:

1. Bogdanowicz M., Adryjanek A., Uczeń z dysleksją w domu Gdynia 2009

2. Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Gdańsk 2004

3. Mickiewicz J., Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii i dysgrafii
w starszym wieku szkolnym, Toruń 2002

4. Sawa B., Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa 1994